قواعد فقهی و حقوقی    

یکصد ده قاعد فقهی و حقوقی که در پیش دیدگان شما است توسط جناب آقای دکتر محمد رضا بندرچی (عضو هیات علمی دانشگاه)جمع آوری شده که در ماهنامه دادرسی(شماره 35 و36) درج شده است.
از دوستان و بازدید کنندگان عزیز تقاضادارد در ارائه قواعد فقهی که از قلم افتاده و یا تکمیل قواعد ما را همراهی کنند.

الف : قواعد مدنی

1-قاعده ائتمان
متن : « الامین لا یضمن » یا « لیس علی الامین الاالیمین »
یعنی: امین ضامن نیست . یا بر امین چیزی جز سوگند لازم نیست .
( القواعد الفقهیه ، ج 2، ص 4 تا 16- ماده 614 و613 قانون مدنی )
      
 2-قاعده اتلاف
متن: « من اتلف مال الغیر فهوله ضامن »
یعنی : هر کس مال دیگری را تلف کند ضامن آن خواهد بود.
( القواعد الفقهیه ،ج2، صص 17 تا 39- ماده 238قانون مدنی)
 
3-قاعده   احترام مال مسلمان
متن: « حرمه مال المومن کحرمه دمه » ( حد یث نبوی )
یعنی : مال مومن همانند خون وی محترم است .(اصل 46و47 قانون اساسی )
 
4- قاعده احسان
متن: « ما علی المحسنین من سبیل » .( سوره توبه/91)
یعنی بر نیکوکاران ایرادی نیست .
(دکتر ابوالحسن محمدی ، قواعد فقه ، ص41 – ماده 306 قانون مدنی – ماده 55 مجازات اسلامی )
 
5-قاعده ارشاد
متن : « اعلام الجاهل علی العالم واجب .»
یعنی : راهنمایی نادان بر دانا واجب است.
 
6- قاعده اقدام
متن : « الاقدام مسقط الضمان »
یعنی : اقدام انسان در جهت ضرر خود ، مسقط ضمان است .
( دکتر محمدی، قواعد فقه ، ص235- 1215قانون مدنی )
 
7-  قاعده اقرار عقلا
متن : « اقرار العقلا علی انفسهم جائز »
یعنی : اقرار انسان عاقل به ضرر خود نافذ است .
(تحریرالجمله ، ج1،ص99 ، ش 64 – ماده 1275 قانون مدنی – ماده 202 آیین دادرسی مدنی مصوب 1379 )
 
8- قاعده
متن : « الاقرب یمنع الا بعد »
یعنی : آن کس که نسباً به میت نزدیک تر است، ارث بردن دورتر از خود را مانع می شود.
( ترمینولوژی حقوق، ص427، ش 3403- ماده 863 قانون مدنی)
 
9- قاعده الزام
متن: « الزموهم بما الزموا انفسهم .»
یعنی : به هر آنچه که غیر خودتان ( پیروان مذاهب اسلامی) ملتزم هستند ، شما نیز آنان را ملزم کنید .
(آیه الله خویی ، توضیح المسائل، بحث قاعده الزام)
 
10- قاعده    « البینه علی المدعی و الیمین علی من انکر »
یعنی : آوردن شاهد بر عهده مدعی و سوگند خوردن بر عهده خوانده است .
( القواعد و الفوائد ، ج1، قاعده 154 ، ص  417- ماده  1257 و 1325 قانون مدنی – ماده 197 و 272 قانون آیین دادرسی مدنی )
 
11- قاعده  « تصد یق الامین فیما ائتمن علیه »
یعنی : صاحب مال باید قول امینی را که مال را نزد او امانت گذارده بپذ یرد .
 
12- قاعده  تعیین
اگر امر دایر بین تعیین و تخییر در انجام وظیفه ای شد، اصل بر تعیین است و نیز اگر امر دایر بین حقیقت و مجاز شد، اصل بر حقیقت است.
 
13- قاعده  التلف فی زمن الخیار من مال من لا خیار له .
 یعنی : تلف شدن مال در زمان خیار ، از کیسه آن که حق خیار ندارد محسوب می شود .
( القواعد الفقهیه ، ج2 صص 62 تا 84 – ماده 387 قانون مدنی )
 
14- قاعده تلف قبل از قبض
متن : « کل مبیع تلف قبل قبضه فهو من مال بایعه»
یعنی : هر مبیعی که قبل از قبض مشتری تلف شود از کیسه فروشنده محسوب خواهد شد.
(القواعد الفقهیه، چ 2 ، ص 42 تا 84 - ماده 387 قانون مدنی)
 
15- قاعده حل
 متن : کل شی کان مشتبها بین الحلال و الحرام بحمل علی الحلال .»
 یعنی : اگر چیزی مشکوک بین حلال و حرام بود آن را جزء حلال ها محسوب می کنیم .
 
16-  قاعده   الدین مقدم علی الارث .
یعنی ادای دین ، مقدم بر ارث بردن است .( ماده 868 قانون مدنی ) .
( القواعد الفقهیه ، ج 1 ، ص 240 – ماده 740 قانون مدنی )
 
 17-قاعده    الزعیم غارم .( حدیث نبوی)
یعنی : کفیل باید از عهده مورد کفالت بر آید .
( القواعد الفقهیه ، ج 1 ص 240 – ماده 740 قانون مدنی )
 
18 قاعده تسلیط
متن : « الناس مسلطون علی اموالهم و انفسهم .» ( حدیث نبوی )
یعنی : مردم بر جان و مال خویش ، سلطه و اختیار دارند .
( ترمینو لوژی حقوقی ، ص 258 ، ش 2083 – اصل 46 و 47 قانون اساسی )
 
19- قاعده سوق
 یعنی: آنچه در بازار و جامعه مسلمانان عرضه می شود پاک و حلال است مگر خلافش ثابت شود .
 
20-  قاعده   اصل صحت
متن : « حمل فعل المسلم علی الصحه.»
یعنی : اعمال شخص مسلمان ،محمول بر صحت و درستی می باشد .
( القواعد الفقهیه ، ج 1، ص239)
 
21 – قاعده    عدل و انصاف
یعنی : اگر در تعلق مالی به یکی از دو نفر مردد باشیم بین آن دو بالمنصفاته تقسیم می شود .
 
22-  قاعده   عدم سماع الا انکار بعد الا قرار .
 یعنی: انکار پس از اقرار، مسموع نیست.
( ماده 1277 قانون مدنی )
 
23- قاعده تبعیت عقد از قصد
متن : « العقود تابعه للقصود .»
یعنی : عقدها تابع قصدهای متعاقدین است .
( القواعد الفقهیه ، ج 4 ، ص 212 – ماده 191 و 194 قانون مدنی )
 
24- قاعده علی الید
متن : « علی الید ما اخذت حتی تودیه .»
یعنی : بر صاحب ید است تا آنچه را که گرفته به ذی حقش تحویل دهد .
( القواعد الفقهیه ، ج 4، ص21 – ماده 308 قانون مدنی )
 
25 – قاعده غرور
متن: « المغرور یرجع علی من غره .»
یعنی : فریب خورده به کسی که فریبش داده مراجعه می کند ( تا خسارت بگیرد)
( القواعد الفقهیه ، ج 1، ص225 )
 
26- قاعده فراش
 متن :  «الولد للفراش و للعاهر الحجر .»( حدیث نبوی )
یعنی : فرزند به صاحب فراش ملحق است وزانی باید سنگسار شود .
( القواعد الفقهیه ، ج 4 ص25 – التهذیب ، ج 8ص 168 – ماده 1158 قانون مدنی )
 
27 – قاعده قرعه
 متن : « لکل امر مشکل قرعه .»
 یعنی : در هر امرغیر قابل حل باید به قرعه متوسل شود .
( ناصر مکارم شیرازی ، القواعد فقهیه ، ج 2 ، ص 155 )
 
28 –  قاعده  کل رهن فانه غیر مضمون .
یعنی : در عقد رهن نباید شرط ضمان قرارداد .
( ماده 789 قانون مدنی )
 
29- قاعده لا یضمن
متن :  « کل عقد لا یضمن بصحیحه لا یضمن بفاسده »
 یعنی: هر عقدی که صحیحش ضمان آور نباشد فاسدش هم ضمان آور نیست .
 
30-  قاعده    کل عقد یضمن بصحیحه یضمن بفاسده .
 یعنی : هر عقدی که صحیحش ضمان آور باشد فاسدش هم ضمان آور است .
 ( سبکی ، الا شباه و الانضائر ، ج2، ص 45 )
 
31-  قاعده   کلما کان له منفعه محلله مقصوده تصح اجارته .
یعنی : هر چیزی که دارای منافع حلال مورد نظر باشد اجاره دادنش درست است .
( ماده 467و 466 قانون مدنی )
 
32- قاعده لا ضرر
متن :  « لا ضرر و لا ضرار فی الا سلام »
یعنی : حکم ضرری در اسلام وضع نشده است .
( القواعد الفقهیه ،ج 6، صص9، 12، 78- اصل 40و بند 5 اصل 43 قانون اساسی )
 
33-  قاعده    لا ضمان علی المستعیر .
 یعنی : عاریه گیرنده ضامن نیست .
( القواعد الفقهیه ، ج 7 ص 5- ماده 640 قانون مدنی )
 
34-  قاعده  الممنوع شرعا کالممتنع عقلا .
یعنی : چیزی که شرعاً ممنوع است گویا عقلا هم ممکن نیست .
( تحریر الجمله ، ص 43 )
 
35-  قاعده لا مسا محه فی التحد یدات .
یعنی چیزهایی که شرعاً اندازه خاصی دارند ( آب کر ، مقدار سفر ، بلوغ و ...) قابل مسامحه از جهت کم وزیاد شدن نیستند .
 
36-  قاعده  لا میراث للقاتل .
 یعنی : قاتل از ارث مورث ، محروم است .
( ماده 880 قانون مدنی )
 
37-  قاعده  اصل لزوم
متن : « الاصل فی العقود لزوم .»
یعنی : اصل در عقدها لزوم آنها است ( مگر خلافش ثابت شود )
( القواعد الفقهیه ، ج 4 ، ص 163 – ماده 219 قانون مدنی )
 
38-  قاعده   من احیی ارضا فهی له .
یعنی: هر کس که زمینی را احیا کند از آن اوست .
( مواد 140، 141،143 قانون مدنی )

39- من استخرج ماء فهی له .
 یعنی : هر کس آبی را استخراج کند از آن اوست .
( ماده 150 قانون مدنی)
 
40-  قاعده   من حاز ملک
یعنی :هر کس که حیازت ملکی را نماید مالک آن خواهد شد .
( ماده 142و 143 قانون مدنی )
 
41- قاعده من ملک .
 متن : « من ملک شیئاً  ملک الا قراربه .»
یعنی : هر که مالک چیزی شد می تواند به آن نیز اقرار نماید .
( القواعد الفقهیه ، ج 1 ص 78 )
 
42-  قاعده  من له الغنم فعلیه العزم .
یعنی : آن که منافع را می برد ، زیان را هم باید تحمل کند .
( التحریر الجمله ، ص 56 )
 
43-  قاعده   نفی سبیل
متن :« و لن یجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلا»( نساء /141)
 یعنی: خداوند هرگز کافران را بر مومنان تسلطی نداده است
(القواعد الفقهیه ، ج 1 ، ص 157 – اصول 81، 82، 153، بند 5 اصل 3 وبند 8 اصل 43 قانون اساسی )
 
44- قاعده نفی عسر و حرج
متن : « و ما جعل علیکم فی الدین من حرج »( حج / 78)
ترجمه : و خداوند در دین کار سنگین و سختی بر شما قرار نداد .
یعنی : هیچ حکمی نباید موجب عسر و حرج مکلف شود.
( دانشنامه حقوقی ، ج 3 ، ص 144 به بعد – ماده 1130 قانون مدنی )
 
45-  قاعده   وجوب اعلام الجاهل فیما یعطی .
یعنی : اگر کسی چیزی را که خطرناک است به دیگری که جاهل بر آن است بدهد ، باید او را از آن خطر آگاه کند و گرنه ضامن است .

46- و جوب التخلیه بین المال و ملکه
 یعنی : بایع باید موانع تملک و سلطه مشتری بر مبیع را بر طرف کند .
( ماده 362 قانون مدنی )
 
47-  قاعده   وجوب دفع الضرر المحتمل
یعنی : دفع ضرر احتمالی واجب است (و نیز دفع افسد به فاسد جایز است )
 
48-  قاعده    الوقف حسب ما یو قفها اهلها .
یعنی : وقف ها بر اساس آنچه واقفین معین کرده اند عمل می شود .
( مستدرک الوسائل ، ج 2 ، ص 511- ماده 61 قانون مدنی )
 
49-  قاعده   یحرم من الرضاع ما یحرم من النسب .
 یعنی : هر آنچه که بر اثر خویشاوندی نسبی حرام است ، تر اثر خویشاوندی رضاعی هم حرام خواهد بود .
 ( وسائل الشعبه ، ج 14، ص 280،- ماده 1046 قانون مدنی )
 
50-  قاعده  الزرع للزارع و لو کان غاصبا .
یعنی : زراعت و کشت از آن زارع است ولو در زمین غصبی باشد .
( ماده 33 قانون مدنی )
 
51-  قاعده  لا مهرلبغیه .
یعنی : زن زانیه ، مهریه ندارد
( قیاس اولویت و مفهوم مخالف ماده 1099 قانون مدنی )
 
52-  قاعده  الغاصب یوخذ باشق الاحوال .
 یعنی : با غاصب به شدیدترین احکام رفتار می شود .
( جواهر الکلام ، کتاب غصب ، ص 10)
 
 53-  قاعده  لا ینسب للساکت قول .
یعنی به شخص سکوت کننده چیزی منسوب نمی شود .
( سیوطی ، الاشباه والنظایر ، صص142 و 143- ماده249 قانون مدنی )
 
54- قاعده   الحاکم ولی الممتنع .        
یعنی دادرس بر شخص امتناع کننده از انجام تکالیف ، ولایت دارد .
( ماده 237 و 833 قانون مدنی )
 
55-  قاعده  الحاکم ولی من لا ولی له .
یعنی :  دادرس بر کسی که فاقد ولی است ولایت دارد .
( ماده 1218 قانون مدنی – ماده 266 قانون مجازات اسلامی )
 
56-  قاعده   الحاکم وارث من لا وارث له .
 یعنی : حاکم وارث شخص بدون وارث است .
( ماده 866 قانون مدنی )
 
57-  قاعده   الغائب علی حجه .
یعنی: شخص غائب در دادرسی حق اقامه دلیل دارد .
( القواعد الفقهیه ، ج 3 ، ص 86- ماده 305به بعد قانون آیین دادرسی مدنی مصوب 1376 )
 
58-  قاعده  البیعان بالخیار ما لم یفترقا .( حدیث نبوی )
یعنی : متبایعین تا زمانی که از هم جدا نشده اند حق خیار دارند .
( مجله الا احکام العدلیه ، ماده 4- کاتو زیان، عقود معین ، ص 46 – ماده 397 قانون مدنی )
 
59-  قاعده   الکتاب کالخطاب .
یعنی: نوشته مثل گفته است .
(  القواعد و الفوائد ، ج 1 ص 198-  دانشنامه حقوق ، ج 4 ، ص 422-437 )
 
60- قاعده    الحرام لا یحرم الحلال .
 یعنی : عمل حرام بعدی ، حلال قبلی را حرام نمی کند (تهذیب الا حکام ، ج 2 ، ص 208 – ماده 1055 قانون مدنی )
 
61-   قاعده   الحق القدیم لا یبطله شی
یعنی: چیزی نمی تواند حق به وجود آمده قبلی را از بین ببرد .
( ماده 97 قانون مدنی )
 
62-  قاعده  الحق للمتقدم .
 یعنی : اگرکسی ابتدا اقدام به ایجاد حقی نماید نسبت  به آن بر دیگران اولویت دارد .
( ماده 142 قانون مدنی )
 
63-  قاعده  الخراج با لضمان .
یعنی: منافع در مقابل ضامن بودن است .
( شرح الجمله ، ج 1، ص 56 و 57 )
 
64-  قاعده   الساقط لا یعود کما ان المعدوم لا یعود .
 یعنی : حق ساقط شده باز نمی گردد همچنان که چیز از بین رفته حیات نمی یابد .
( تحریر الجمله ،  ج 1، صص36 و 38 – بند 3 ماده 264 و مواد 289، 290 و 291 قانون مدنی )
 
65-  قاعده   الصلح جائز بین المسلمین الا صلحاً احل حراماً و حرم حلالاً .
یعنی: عقد صلح بین مسلمانان جایز است مگر صلحی که بخواهد حرامی را حلال کند یا حلالی را حرام نماید .
( القئاعد الفقهیه ، ج 5 ، صص8 و 39 ماده 754 قانون مدنی )
 
66-  قاعده  الشرط جائز بین المسلمین الا شرطاً احل حراماً او حرم حلالاً .
جایز یعنی : شرط کردن بین مسلمانان است مگر شرطی که حرامی را حلال کند یا حلالی را حرام نماید .
 ( تحریر الجمله ، صص 75 و 76- ماده 232 قانون مدنی )
 
67-  قاعده   الشرط الفاسد لیس بمفسد .
یعنی : شرط فاسد عقد را باطل نمی کند .
( القواعد الفقهیه ، ج 4 ، صص 200 ، 217 ، 218 – ماده 232 قانون مدنی )

68-  قاعده   الطلاق بید من اخذ بالساق .
( حدیث نبوی ) یعنی : طلاق به دست کسی است که عقد به دست اوست .( مرد)  
( حقوق خانواده ، محقق داماد ، صص136 و 137 – ماده 1133 قانون مدنی )
 
69- قاعده      اکل مال به باطل .
 متن : یا ایها الذین امنو لا تا کلو اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجاره عن تراض منکم...(  نساء /29 )
یعنی : اموال یکدیگر را به ناحق نخورید مگر این که بر اساس تجارتی رضایت آمیز باشد .
 
70- قاعده   المومنون عند شروطهم . ( حدیث نبوی )
یعنی : مومنان به شرطهایشان پایبندند .
( محقق داماد ، قواعد فقه ، بخش مدنی 2 ، ص 37 )
 
71-  قاعده   نهی النبی عن الغرور . ( حدیث نبوی )
یعنی معامله غرری ( زیان آوری که نتیجه آن نامعلوم است ) باطل است .
( دکتر محمدی ، مبانی استنباط حقوق اسلامی ، ص 94)
 
72-  قاعده   اوفوا بالعقود . ( متنده /1 )
یعنی : به پیمانها و قراردادهای خود وفا کنید .
( ماده 10 قانون مدنی )
 
*******************************************
 
ب: قواعد کیفری
 


73-  قاعده  لا تقیه فی الدما ء .
یعنی : جایی که پای جان در میان است تقیه جایز نیست .
( وسائل الشعبه ، ج 11 ، ص 483- مکاسب ، ج 4 ، ص 356 )
 
74-  قاعده   عمد الصبی بمنزله الخطا-
یعنی : فعل عمدی کودک همانند فعل خطایی محسوب می شود .
( القواعد  و الفوائد ، ج 1، ص 223 )
 
75-  قاعده   لا کفاله فی الحد . ( حدیث نبوی )
یعنی : شفاعت کردن و درخواست به تأخیر انداختن ، در حدود جایز نیست .
( ترمینو لوژی حقوق ، ش 4508 )
 
76-  قاعده  قاعده جب .
متن : الاسلام یجب ما قبله . ( حدیث نبوی )
یعنی : مسلمان شدن ، گناهان پیش از آن را پاک می کند .
( القواعد الفقهیه ، ج 1 ، صص36،39 ، 46- اصا 169 قانون اساسی – ماده 11 قانون مجازات اسلامی – ماده 4 قانون مدنی )
 
77-  قاعده    اقامه الحدود الی من الیه الحکم .
 یعنی : اجرای حدود و مجازلت ها به دست حاکم است .
( اصل 36 قانون اساسی )
 
78- قاعده   الامتناع با لا ختیار لا ینا فی الاختیار .
یعنی : از روی اختیار و قدرت اگر باعث  تحقق  چیزی  شویم ، موجب نمی شود که فاعل را مسلوب الاختیار تلقی کرد .
( دائره المعارف حقوق ، ج 5 ، ص 50، - ماده 53 قانون مجازات اسلامی )
 
79- قاعده درا .
متن